ELKE NESJOMME IS EEN PAREL Joanne Nihom De lessen van rabbijn Jakob Friedrich Rabbijn Jakob Friedrich is geboren in Duitsland in 1922. De Tweede Wereldoorlog loopt als een rode draad door zijn levensverhaal. Anders dan veel Joden had Friedrich al vroeg door hoe gevaarlijk het naziregime was. Aan het begin van de oorlog vluchtte hij uit zijn toen- malige woonplaats Antwerpen, waarna hij via allerlei omzwervingen in Brussel belandde. Daar woonde en werkte hij tot het einde van de oorlog. Hij trouwde er en werd vader van een zoon. Andere Joden werden ver - raden, maar Friedrich was voorzichtig en keer op keer gebeurde er iets waardoor de nazi’s hem met rust lieten. Deze bijzondere gebeurtenisse n zijn volgens hem geen toeval, maar momenten waarop de hand van de Almachtige de richting wijst. Volgens Friedrich bestaat de Holocaust ook nu nog. In het tweede deel van dit boek vertelt hij daarom over het Noachidsche verbond, het ver - bond dat G’d sloot met alle volkeren, niet alleen met het Joodse. Friedrich waarschuwt daarbij voor de gevaren van de huidige samenleving waarin mensen deze regels en het gezag van de Eeuwige niet langer erkennen. Rabbijn Raphaël Evers, de rabbijn van het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap en rector van het Nederlands Israëlitisch Seminarium, zegt over Friedrich: Wie rabbijn Friedrich heeft ontmoet zal hem nooit meer vergeten. Met zijn vrede- lievendheid en inspirerende bedachtzaamheid is hij de Gandhi van het Jodendom. De liefde en integriteit die rabbijn Friedrich uitstraalt zijn slechts uiterlijke ken- merken van een diepe innerlijke beschaving, een ongekend respect voor zijn mede- mensen, een enorme levenswijsheid, een brede blik, een uitgebreide kennis en een inzichtelijke ervaring door alles wat hij in zijn leven heeft meegemaakt. t s www.toetssteen-boeken.nl ISBN 978-90-818914-8-6 9 789081 891486 ISBN 978-90-818914-8-6 Uitgeverij Toetssteen Het levensverhaal van rabbijn Jakob Friedrich ELKE NESJOMME IS EEN PAREL Joanne Nihom
elke nesjomme is een parel
ts 2014 Uitgeverij Toetssteen Westerveld (Drenthe) Een toetssteen is een harde zwarte steen die gebruikt wordt om te testen of goud echt is. Door het gebruik komen er gouden strepen op de zwarte steen. Het levensverhaal van rabbijn Jakob Friedrich ELKE NESJOMME IS EEN PAREL Joanne Nihom
Eerste druk 2014 Copyright © 2014 Uitgeverij lToetssteen Oosterslag 4, 8385 GW Vledderveen,l Nederland Eindredactie Lea van Coeverden Omslagontwerp Willeke Brandsma Foto omslag en 56,57,106,107 Marieke Timp Vormgeving binnenwelrk WOUWontwerp, Steenwijkl Druk Zalsman, Zwolle Uitgave Toetssteen, Westerveld (Drenthe) ISBN 978-90-818914-8-6 w w w.toetssteen-boeken.nl
inhoud voorwoord joanne nihom 6 voorwoord rabbijn friedrich 10 deel 1: het leven van rabbijn friedrich 1 De voorzienigheid van de Eeuwige 14 2 Het Duitse leger valt België binnen 23 3 De eerste jaren van de bezetting 28 4 Gevaarlijk tot het einde 37 5 De achtergronden van de Sjoa 45 6 Leven na de oorlog 50 7 Slot 55 deel 2: de zeven noachidische geboden Les 1 De status van de wet 61 Les 2 Het verbod op afgoderij 74 Les 3 De G’ddelijkheid van het recht 79 Les 4 Het democratisch systeem en de G’ddelijke waarden 88 Les 5 Succes toeschrijven 92 een aantal leerlingen over hun rabbijn 96 verklarende woordenlijst 99 de familie friedrich, kinderen en kleinkinderen 104 over toetssteen boeken 108
6 voorwoord joanne nihom U kijkt met uw eigen ogen, u luistert met uw eigen oren, waarom denkt u met andermans hoofd? Twee jaar geleden vroeg een leerling van rabbijn Jakob Friedrich me of ik het levensverhaal van de rabbijn wilde schrijven. Ik kende de rabbijn niet, maar al tijdens onze eerste ontmoeting ontdekte ik waarom zijn verhaal moet worden vastgelegd. Ik ben Joods, van mijn kruin tot mijn tenen. Ik weet veel van het Joden- dom, maar ook veel niet. In het bijzijn van orthodoxe Joden, de traditio - nele Joden die een onmeetbare kennis van de Tora hebben en volgens de Joodse wet leven, voel ik mij altijd een beetje dom. Hun uitleg is ook vaak zo ingewikkeld dat ik het dan nog steeds niet begrijp. Rabbijn Friedrich leeft strikt volgens het orthodoxe Jodendom. Onze levens zijn totaal ver - schillend, maar toch voelt het alsof hij mijn taal spreekt. Met hem over religie praten is f ijn en prettig. Het is orthodox, en ook van deze tijd. Ongemerkt trekt hij je mee in een niet altijd even toegankelijke wereld. Een aantal van de ontmoetingen ter voorbereiding van het schrijven van dit boek vindt plaats in de studeerkamer van Friedrichs huis in de Joodse wijk van Ant werpen. De rabbijn vertelt urenlang. Omringd door kasten gevuld met religieuze boeken, maar vooral met veel foto’s van rabbijnen, zijn kinderen en kleinkinderen. Hij spreekt met zachte stem, onvermoei - baar en langzaam. Ieder woord voelt belangrijk en heeft een heilige la - ding. Zijn liefde voor het Jodendom, de Tora en alles wat er mee te maken heeft, is onderdeel van wie hij is, van zijn ‘zijn’. Bepalend in het leven van Friedrich, die werd geboren op 4 november 1922 in Dortmund, is de pe - riode '40-'45. Steeds weer komt de oorlogstijd in onze gesprekken terug. Als spiritueel leider mag Friedrich de titel rabbijn dragen. Een titel die aangeeft dat hij een grote kennis heeft van de Joodse wet, de halacha. Maar hij gebruikt die titel doorgaans niet. elke nesjomme is een parel
7 “Zeg maar gewoon meneer hoor, je hoeft mij geen rabbijn te noemen. Mijn hele leven heb ik geleerd, niet voor de titel, maar om het leven te begrijpen. Veel van mijn kennis dank ik aan zelfstudie. Het is voor mij belangrijk onaf hankelijk te zijn en niet in dienst van een Joodse gemeente, zodat ik mijn eigen gang kan gaan. Ik weet dat ik bekend ben, iedereen kent mijn naam, in Europa, in Israël, in Ame - rika, maar daar geef ik niets om. Ik ben niet zo met mezelf bezig. Als je teveel over jezelf denkt, word je ziek, dat is niet goed. Ik weet dat ik leergierig ben en een gezonde nieuwsgierigheid heb. Maar zolang je van een zaak niet alles weet, zoals de oorzaak of het doel, dan weet je niets”. Hoe mensen hem willen herinneren als hij er op een dag niet meer is, interesseert hem niet. “Als er iets is, hoor het ik graag nu. Ik heb bijna nergens spijt van. Misschien van één ding. Ik heb ooit een enorme ruzie met iemand gehad. Van mijn kant is het goed gekomen. Maar je bent in een ruzie nooit alleen. De andere partij heeft het niet bijgelegd, dat vind ik nog steeds jammer. Ik was toen jong en dacht dat gelijk hebben belangrijk was. Pas later begreep ik dat gelijk willen hebben geen prettige eigenschap is”. Friedrichs f ilosof ieën over hoe we het beste kunnen leven op een manier die G’d waardig is, zijn eindeloos. Ze vormen de basis van dit boek. “Wat ik van het leven heb geleerd is dat geen mens op eigen kracht te weten komt hoe hij zich behoort te gedragen in zijn dagelijkse doen en laten. Koning Salomon vertelt al in het eerste hoofdstuk van zijn boek De Spreuken hoe het verstand van de mens functioneert. De verschillende functies van het menselijk verstand zijn Chochma, Bina en Daät. Chochma is te vergelijken met de harde schijf van een computer. Deze ontvangt via de zintuigen alle informatie die de mens van zijn onmiddellijke omgeving waarneemt. Bina is het logisch denken, gebaseerd op objectieve waarnemingen. Zo ontdek je bijvoorbeeld dat vuur warm is, dat krijg je door middels je zintuigen: je voelt het via de tastzin. Chochma draagt deze ervaring over naar het stel herse - nen van de Bina. Op basis van deze ervaring trek je de conclusie dat je het vuur in voorwoord joanne nihom
8 eerste plaats kunt gebruiken om jezelf of iets te verwarmen. Dus ook om thee of koff ie of een gerecht warm te maken of iets gaar te koken. Het probleem is dat de mens nooit op eigen initiatief te weten kan komen hoe hij zich als mens moet gedragen. Dat is met je zintuigen niet waarneembaar. Als we bijvoorbeeld een auto kopen dan hebben we aanwijzingen en instructies nodig om te begrijpen hoe we er mee kunnen rijden. Zo is het ook met religie. De Tora is de handleiding die de Schepper van hemel en aarde, en vooral de Schepper van de mens, ons mee heeft gegeven. Alle soorten systemen die de mensen zelf in het leven riepen, zoals moraal, opvoedingsmethoden en alle soorten regeringssystemen, hebben door de eeuwen heen gefaald. Alleen de opvoeding van de Tora blijft door de eeuwen heen gehandhaafd. Het is belangrijk om tot innerlijke rust te komen om zo de band te voelen met de Eeuwige. Als je die balans hebt, dan leef je in vriendschap en harmonie. Niet alleen met de mensen om je heen, maar vooral met jezelf. Ik kan een handvat zijn voor mensen, ze een weg laten zien. Nooit kan ik het antwoord geven, de oplossing of het eindpunt. Dat moet iedereen voor zichzelf ontdekken. Dat is het leven”. Meneer Friedrich, het was mij een eer en een genoegen over u te schrijven. Joanne Nihom Israël, mei 2014 elke nesjomme is een parel
9 Noot van rabbijn Jakob Friedrich: “Dit boek gaat over mijn leven. Uit respect voor mijn ouders en zussen heb ik be- sloten om niet op hun geschiedenis in te gaan”. Dank aan: Gerard van Weelde David Gaillard Brenda van Dijk Klaas de Jong Lea van Coeverden voor hun adviezen en eindeloos geduld Marieke Timp voor haar prachtige fotograf ie voorwoord joanne nihom
10 voorwoord rabbijn friedrich Opdat het nageslacht het zou weten, de kinderen die nog geboren zullen worden, dat deze nakomelingen het weder aan hun kroost verhalen (Psalm 78.- V.6). Koning David verklaart in deze Psalm dat we de plicht hebben om de ge - schiedenis over te dragen aan onze kinderen. Geschiedenis is een his - torische, collectieve ervaring waar miljoenen mensen getuige van zijn. Het Duitse volk stond niet alleen bekend om haar beleefd- en hoffelijk - heid, maar ook aan de top van de wetenschap, f ilosof ie, literatuur, mu - ziek en techniek. Juist dit beschaafde volk heeft zich vergrepen aan de ergste en de laagste wreedheden aller tijden. We zijn in deze verschrikkelijke tijd te weten gekomen dat wetenschap en kennis niets zeggen en niets te maken hebben met beschaving en menselijkheid. In het verhaal over mijn leven worden deze mentaliteit, en ook de feiten zoals deze zich hebben voorgedaan, meer in detail behandeld. De les die we van de Sjoa geleerd hebben is dat geen mens en geen volk uit eigen beweging de gedragscode voor de mens te weten kunnen komen. Sinds de schepping van hemel en aarde werden er ontelbare regerings- en opvoedkundige systemen in het leven geroepen. Deze zijn intussen allemaal failliet gegaan. De talmoed verklaart: Wat waar is houdt stand en zal blijven, de leugen houdt geen stand en is gedoemd te verdwijnen. Ik ben in de allereerste plaats mijn echtgenote dankbaar voor haar steun en bijstand die zij mij onder alle omstandigheden verleent. Dank aan Klaas de Jong van Uitgeverij Toetssteen voor uw inzet en uw geduld. elke nesjomme is een parel
11 Dank aan Lea van Coeverden voor haar bijdrage aan dit boek. Zij doet mij denken aan haar vader Lou van Coeverden z.l. die ook, op een bijzonder vriendelijke manier, alt ijd paraat stond om mij te helpen en te ondersteu- nen. Jarenlang volgde hij mijn lessen in Rotterdam. Mijn diepe erkentelijkheid voor mijn vriend Gerard van Weelde die op een ingetogen en bescheiden manier en met veel betrokkenheid ervoor heeft gezorgd dat dit boek gerealiseerd is. Dank aan Joanne Nihom voor het mooie werk dat zij heeft verricht. De samenwerking was plezierig, hoewel ik niet altijd erg vlot ter be - schikking stond. Jakob Friedrich Ant werpen, 14 juli 2014 voorwoord rabbijn friedrich
Deel 1 Het leven van rabbijn Friedrich
14 1 de voorzienigheid van de eeuwige In het Poolse stadje Okup, vlakbij de grens met het toenmalige keizerrijk Rusland, kreeg een zekere Eliëzer in het Hebreeuwse jaar 5458 (1698) een zoon. Het was een zware bevalling en de vrouw van Eliëzer stierf bij de geboorte. Eliëzer noemde de jongen Jisraël. Al op zijn vijfde werd Jisraël ben Eliëzer wees. Voordat zijn vader stierf gaf hij zijn zoontje een geeste - lijk testament mee: “Weet, mijn zoon Jisraël, en gedenk het al je levens - dagen, dat G’d de Almachtige, altijd met je is. Wees nooit bang voor iets of iemand, maar vrees uitsluitend je hemelse Vader. En denk er aan altijd elke Jood zonder onderscheid van wie, waar of wat hij is, uit het diepst van je hart en met al het vuur van je ziel, lief te hebben”. In die laatste woorden zitten volgens rabbijn Jakob Friedrich de kernwaarden vervat van het chassidisme waarvan Jisraël uit Okup de stichter was. Hij werd in de geschiedenis bekend onder de eretitel Baäl Shem Tov, meester van de Goede Naam. Voor wie niet zo bekend is met het Hebreeuws en het Jodendom klinkt dat nogal vreemd. Maar het betekent eigenlijk: het eren van de Naam van G’d. Je kunt daarbij denken aan de wereldwijd bekende bede: ‘Uw Naam worde geheiligd’. De rabbijn Baäl Shem Tov is een groot voorbeeld en leermeester voor Friedrich. Ze hebben ook veel gemeen. Beiden zijn geboren uit Pools-Joodse ouders en beiden verloren als kleuter hun ouders. Friedrich is een hedendaagse geest verwant van de stichter van het chassidisme. In zijn lessen geeft hij de vijf kernwaarden van deze vrome Joodse stroming mee: broederliefde, G’ddelijke voorzienigheid, G’d dienen in vreugde, de rol van de recht vaardige (tsaddiek) in de wereld en de verwachting van de Messias als verlosser. Volgens het chassidisme ontstaan alle gebeurtenissen in het leven onder de leiding van de Almachtige. Niets is toeval. Friedrich kan de G’ddelijke voorzienigheid, de bepalende momenten in zijn veelbewogen leven, met zekerheid aanwijzen. Voor hem zijn het wonderen die zijn leven de juiste richting hebben gegeven. elke nesjomme is een parel
15 familie Friedrichs vader Mayer Friedrich en moeder Sheva Binah Grunberg waren Poolse Joden die in 1920 naar Duitsland emigreerden. Daar worden hun kinderen Jakob en zijn t wee zusters Chaya Frieda en Margariet geboren. Op de achtste dag van zijn leven wordt Jakob besneden door een orthodoxe rabbijn. Zijn briet mila beschouwt Friedrich als het eerste wonder in zijn leven. Ondanks dat zijn ouders niet religieus zijn, laten ze hem toch besnijden. Het t weede wonder gebeurt als Friedrich een jongetje van zes jaar is. Wanneer zijn moeder ernstig ziek is besluit zijn vader de kinderen elders onder te brengen. Chaya Frieda en Margariet komen terecht in een klooster, terwijl Friedrich wordt ondergebracht bij een boerenfamilie in een dorpje op een half uur f ietsen van Ant werpen. Daar woont ook een Joods gezin waarvan de moeder des huizes zich verant woordelijk voelt voor de kleine Jakob. Ze zorgt ervoor dat het boerengezin akkoord gaat dat Jakob wordt opgenomen in een orthodox Joods gezin in Ant werpen, met wortels in het chassidisme. Zijn pleegvader wordt in geestelijk opzicht zijn vader en leermeester. Voor Friedrich is dit, na het droevige verlies van zijn ouders, een wonder. De Joodse opvoeding die hij bij dit gezin krijgt vormt de basis voor de rest van zijn leven. Ondanks dat hij het naar zijn zin heeft in zijn nieuwe familie blijft hij het moeilijk vinden dat zijn ouders hem en zijn zussen elders onderbrachten. Maar boos is hij er nooit over geweest. Het leert hem al vroeg in zijn leven dat ieder mens zijn redenen heeft om iets te doen. Hij illustreert deze gebeurtenis in zijn leven met een anekdote over een rabbijn die een geschil voorgelegd krijgt. De ene partij vertelt zijn verhaal en de rabbijn zegt: “Je hebt gelijk”. Als de andere partij zijn verhaal heeft verteld, zegt de rabbijn: “Jij hebt ook gelijk”. Dan staat de vrouw van de rabbijn op en vraagt: “Hoe kunnen ze nu allebei gelijk hebben”? De rabbijn antwoordt haar: “En jij hebt ook gelijk”. De rabbijn laat daarmee zien dat mensen vanuit hun eigen ervaringen tot verschil - lende inzichten komen die elk subjectief en individueel waar zijn. ‘Oordeel niet over iemand tot je in eenzelfde situatie belandt’, (pirkee avot 2:5) van rabbi Hillel de Oudere wordt Friedrichs leidraad in zijn leven. 1 de voorzienigheid van de eeuwige
16 Jakob Friedrich op zestienjarige leef tijd (1938) elke nesjomme is een parel
17 Jakob Friedrich 14 jaar Kamperen met vrienden in de Ardennen (1939) 1 de voorzienigheid van de eeuwige
18 antwerpen Friedrichs pleegvader is een afstammeling van de Chatam Sofeer en de broer van rabbijn Josef Nechemia Kornitzer, opperrabbijn van Krakau in Polen. Iedere avond lernt de oudste zoon van het gezin met de leergie - rige Friedrich. Al na de eerste avond leest hij Hebreeuwse teksten uit de sidoer, het Joodse gebedenboek. Als Friedrich voor het eerst Hebreeuwse letters ziet voelt dat voor hem vertrouwd, als iets van hemzelf. Hij zegt daarover: “Hebreeuws is een G’ddelijke taal en ik ontdek dat je de taal kunt buigen naar je eigen persoonlijkheid, iets dat volgens mij alleen in het Hebreeuws kan. De eni - ge verklaring die ik hiervoor heb is de verwantschap tussen de G’ddelijke Ziel en de Tora. Grote leermeesters, onder wie de profeten en andere beroemde wets- en talmoedgeleerden, hebben op een zuivere en objectief grammaticale manier ‘gespeeld’ met het Hebreeuws. Ieder boek van de profeten is in een ander Hebreeuws taalgebruik geschreven. In het boek Kohelet is bijna iedere zin gram - maticaal anders en in het boek Job is het bijna bij elk woord zo. Het is prachtig om te zien hoe de geleerden niet alleen hun eigen taal gebruiken, maar ook de gram - matica omzetten naar hun persoonlijk idee”. Zijn pleegouders sturen Friedrich naar Jesode-Hatora, een orthodox- Joodse school in Ant werpen. Hij is een uitmuntende leerling. Lezen is zijn grote passie. Zijn nieuwsgierigheid naar alles wat er in de wereld ge - beurt is onbegrensd. Hij geniet van de Joodse vakken en is goed in wis - kunde en in het schrijven van opstellen. Zijn gezondheid echter laat te wensen over. Aanvallen van astmatische bronchitis, vooral in de winter, zorgen ervoor dat hij vaak thuis moet blijven en veel van school mist. Klasgenoten helpen hem dan door hem hun aantekeningen te brengen zodat hij thuis kan leren en toch zijn examens kan doen. Op zijn zestiende gaat hij met zijn pleegfamilie voor de zomervakantie naar Heide-Kalmt - hout. Bij thuiskomst blijkt Friedrich van zijn bronchitis en astma af te zijn. Wel blijft hij zijn verdere leven k wetsbaar voor verkoudheid en griep. Op sjabbat is de school dicht en is er geen les. Na de sjabbat-lunch vindt Friedrich het prettig om zich terug te trekken in zijn kamer; hij mist zijn elke nesjomme is een parel
19 ouders en is vaak verdrietig. Maar zijn pleegmoeder vindt dat hij de zaterdagmiddag met jongens van zijn leeftijd moet doorbrengen en ge - bruikt daar wekelijks weinig subtiele methodes voor. Al meteen de eerste sjabbat jaagt ze hem met een stok zijn bed uit en stuurt ze hem naar Agoedath Jisraeel, een orthodoxe jeugdvereniging waar hij de talmoed en midrasj bestudeert. Pas jaren later beseft hij dat zijn stiefmoeder het goed met hem voor had. Hij zegt er het volgende over: “Ze heeft gelijk, het is goed voor mij om onder jongeren te zijn en het lernen vind ik geweldig. Alleen de manier waarop ze me min of meer dwong om te gaan was erg onhandig en frustrerend. Haar gedrag leert mij dat mensen, ondanks hun goe - de bedoelingen, niet altijd weten hoe ze iets op een vriendelijke manier kunnen aanpakken. Jaren later, op haar sterf bed, vraagt ze mij om vergeving voor haar gedrag. Ik ben een kind en ik heb geen idee hoe ik op haar vraag moet reageren. Ik besluit niets te zeggen. Later leer ik dat in de talmoed staat dat een kind niet in staat is te vergeven. Achteraf ben ik blij dat ik het verstand had om, G’d behoede, geen ‘nee’ te zeggen”. vooroorlogs antisemitisme Als Friedrich bijna vijftien is verlaat hij de school. Het is dan 1937 en het antisemitisme in Ant werpen viert hoogtij. Joden worden van tijd tot tijd, meestal door kleine kinderen, bekogeld met stenen. Op huizen staan teksten als: ‘Joden, negers en honden worden hier geweigerd’. Soms staat er: ‘Vreemdelingen worden hier geweigerd’, maar de bedoeling is het - zelfde. Op muren in de stad staat in grote rode letters geschilderd: ‘Joden dood, Joden nemen ons brood’! Ook in bioscopen is de groeiende haat te voelen. Vóór iedere f ilm verschijnt het ‘vriendelijke verzoek’ of Joden, negers en honden de zaal willen verlaten. In 1938 wandelt Friedrich met een vriend in Ant werpen. Ze stuiten op een groep mannen die hen met de dood bedreigt. Als zijn vriend wil wegrennen, houdt Friedrich hem tegen. “Je moet nooit laten merken dat je bang bent”, zegt hij hem. “Blij - ven glimlachen, vooral nooit weglopen”. Het voorval blijft hem de rest van zijn leven bij. Nooit vlucht hij voor iemand of is hij ergens bang voor. 1 de voorzienigheid van de eeuwige
20 goudsmid Jakob wil naar een jesjiva, een talmoedschool, om de Tora en de talmoed te bestuderen. Ook zou hij wel arts willen worden. Studeren zit er ech - ter niet in, er is geen geld voor. Hij moet de kost verdienen en gaat in de leer bij een communistische, Joodse goudsmid. De orthodox-Joodse Friedrich en zijn Stalinistisch denkende baas botsen af en toe. Op een dag verbiedt de goudsmid hem om tijdens zijn werk een keppel te dragen. Friedrich weigert dat en neemt op staande voet ontslag. Als hij de straat op rent komt zijn baas hem achterna. Hij biedt zijn verontschuldigingen aan en hij legt uit waarom hij het dragen van een keppel verbiedt. Regel - matig houdt de goudsmid toespraken om mensen van de linkse zionisti - sche partij Poalè Tsion te motiveren op te treden tegen Joodse, religieuze regels. Hij vindt het dan ook moeilijk dat juist iemand die bij hem werkt een religieuze hoofdbedekking draagt. Maar de goudsmid wil niet af van de vlijtige Friedrich. Hij stemt toe dat hij de keppel mag blijven dragen en Friedrich besluit te blijven. Hij leert veel over het vak en dat komt hem later goed van pas. Iedere avond gaat hij, nadat hij klaar is met zijn werk, naar het Joodse leerhuis om talmoed te bestuderen. Vaak tot middernacht. De Joodse leer boeit hem steeds meer. Ondertussen trekken zich donkere wolken samen boven Europa. De Belgische regering onderkent de dreiging van Hitler en mobiliseert in september 1939 het leger dat dan 600.000 man telt. Een maand later trekt het Duitse leger Polen binnen. Het geboorteland van Friedrichs ouders wordt verdeeld tussen Duitsland en de Sovjet-Unie. Voor de Joden ziet het er slecht uit. Veel Joden uit Duitsland en Polen proberen te vluchten, maar ze worden vrijwel nergens toegelaten. Ant werpen wordt daar di - rect mee geconfronteerd als in juni 1939 het schip St. Louis aanmeert met aan boord 930 Joodse vluchtelingen. Ze zijn tevergeefs op zoek zijn naar een land dat hen asiel biedt. Cuba, de VS en Canada laten de Joden niet toe. In augustus 1939 wordt de sfeer nog grimmiger na rellen tegen de Ant werpse Joden door provocateurs van de ‘Volksverwering’. elke nesjomme is een parel
21 keppel Joods-orthodoxe mannen dragen altijd een hoofdbedekking. Het her- innert hen continu aan een hoger gezag dan ons verstand maar ook aan de beschermende hand van G’d die als het ware op het hoofd rust. “De Sjoa is voor ons, de overlevenden, geen gewoon verhaal. Het is een stuk van ons leven”. 1 de voorzienigheid van de eeuwige
Deel 2 De zeven Noachidische geboden
“Dankzij onze rede leren we de Eeuwige kennen en wordt G’d voor ons als een vader. De mitswot helpen om onszelf te verheffen en onze bestemming te vinden. Onze G’d heeft in Zijn goedheid de geboden en verboden gegeven, zodat de beperkte mens een intieme band kan hebben met de onbegrensdheid van de Eeuwige”.
60 In 1990 en 1991 gaf rabbijn Friedrich in het Cheider in Amsterdam een lezingencyclus over de zeven Noachidische geboden. Onderstaande tekst is een samenvatting van de transcriptie van de lezingencyclus. Waar de meeste geboden in de Tora alleen zijn opgedragen aan het volk Israël, zijn de Noachidische geboden ook van toepassing op niet-Joden. De geboden bestaan uit de zes regels die G’d oorspronkelijk heeft op- gedragen aan Adam. Na de zondvloed is daaraan een zevende regel toegevoegd in het verbond met Noach. Dat verbond omvat de zeven Noachidische wetten. Naderhand heeft de Eeuwige op de berg Sinaï een afzonderlijk verbond dat 613 geboden bevat, gesloten met het volk Israël. elke nesjomme is een parel
61 les 1 status van de wet In Deuteronomium 20:10 staat het volgende voorschrift bij het veroveren van het land Kanaän: ‘Als je ooit zult vechten, tegen wie dan ook, dan moet je beginnen met vrede aan te bieden’. De talmoed vertelt ons wat deze vrede inhoudt: ‘Je moet vragen dat de mensen zich zullen houden aan en gedragen naar de Noachidische Wetten. Als ze zich bereid verklaren om deze te accepteren, dan mag je hun geen haar op het hoofd krenken’. Het blijkt inderdaad dat de bewoners van Kanaän dat geweigerd heb - ben. Wat de meeste mensen niet weten is dat de openbaring op de berg Sinaï er niet alleen voor het Joodse volk was, maar voor alle mensen. De Tora, de Vijf Boeken van Mozes, is een benaming. Voor ons is het de Tora. Dat woord betekent letterlijk vertaald ‘de instructie’ of ‘de instruc - ties’. Als we een machine of een auto kopen, krijgen we een instructie - boekje. Zo heeft de Schepper van Hemel en aarde, toen Hij klaar was met scheppen ons de Tora als instructieboekje gegeven. Dat is eigenlijk de letterlijke betekenis van het woord Tora. Het stamwoord van Tora horaä betekent ‘onderwijzen en onderrichten’, of wel leren hoe je je moet gedra - gen. Op de Sinaï zijn 613 regels of wetsbepalingen gericht tot, en opgelegd aan, het Joodse volk. In dezelfde Tora zijn zeven regels voorgeschreven en opgelegd aan alle andere mensen. Daarom is de Tora gericht tot alle volkeren. wat vertellen de zeven regels De Noachidische geboden bestaan uit zes verboden en één gebod. Het volgende is verboden: moord, diefstal, wreedheid jegens mensen en die - ren, G’ds naam ijdel gebruiken (vloeken), afgoderij en ontucht in het al - gemeen en in het bijzonder overspel en incest. Het ene gebod betreft het invoeren van een recht vaardige rechtspraak. Drie van de zeven regels bepalen onze relatie met de medemens: doden, stelen en rechtspraak. En er zijn drie regels die gaan over onze verhou - ding met G’d: het verbod op afgoderij, op vloeken en op ontucht en incest. les 1 status van de wet
62 Bij het verbod op ontucht en incest is in deze tijd een toelichting nodig. Tegenwoordig denken de meeste mensen dat zij zelf mogen beslissen over partnerschap. Dit is volgens de Joodse wet een verschrikkelijke vergissing. Alleen G’d beslist. Jouw lichaam is Zijn bezit. Hij heeft aan de mens het recht op zelf beschikking alleen maar en uitsluitend toege- kend op materiële zaken zoals goederen en geld. Alleen hierover heeft de mens het eigendomsrecht gekregen. De mens heeft in geen geval eigen - domsrecht gekregen over zijn lichaam. Dit zou het menselijke lichaam, en uiteindelijk de hele menselijke persoonlijkheid, herleiden en vernede - ren tot de status van materiële goederen. G’d zij dank is het lichaam van de mens het bezit van Hem. Hij beschikt er over en Hij beslist met wie en op welke manier en in welke omstandigheden je met iemand wel of geen verhouding mag hebben. g’ddelijke opdracht In de zeven Noachidische wetten treedt heel erg opvallend de G’ddelijke opdracht naar voren voor zowel onze relatie met de medemens als onze relatie met G’d. In de Tien Geboden, gericht tot het Joodse Volk, vinden we hetzelfde principe. De stenen tafels waren verdeeld in t wee helften. Op de linkerkant waren vijf regels gegraveerd voor de relatie met de me - demens en op de rechterkant vijf regels voor de relatie tot G’d. Het komt er duidelijk op neer dat ieder vergrijp tegen de mens ook een vergrijp be - tekent tegen G’d. Op dit levensbelangrijke principe komen we later terug. harmonie In de Tora schrijft G’d bijzondere regels voor aan het Joodse Volk, en an - dere regels aan alle andere volkeren. Dit heeft in essentie te maken met het begrip sjalom: vrede en verstandhouding. Dit impliceert verscheiden - heid en valt goed te illustreren aan de hand van een f ilharmonisch or - kest, een groep musici met verschillende soorten muziekinstrumenten. Elke musicus in het orkest heeft zijn eigen instrument. Voorwaarde is dat de hele groep geleid wordt door één en dezelfde dirigent en dat iedereen ook dezelfde partituur gebruikt. Als ze allemaal hetzelfde instrument zouden gebruiken dan is er geen sprake van harmonie. elke nesjomme is een parel
63 We leren het principe van harmonie ook in de menora, de zevenarmige kandelaar in het tabernakel. De Tora schrijft Mozes voor dat de kande - laar in de tempel uit één stuk gesmeed moet worden. Het is verboden om eerst de onderdelen te maken en deze dan achteraf samen te stellen tot één kandelaar. Het principe van sjalom moest op die manier doordrin - gen tot het Joodse Volk en ook tot alle andere volkeren. De kandelaar kent heel veel en verscheidene onderdelen, zoals bloemen, bolvormige stukken, bekers, een voetstuk, drie pootjes en de lampjes. Het belangrijkste waren de lampjes, eigenlijk de bekertjes, waarin iedere avond olie en lonten ingevoerd werden voor het ontsteken van de licht - jes. De drie pootjes waren de gewoonste onderdelen; zij hadden de een - voudigste functie. Al deze onderdelen komen tevoorschijn uit één en dezelfde massa. Alle onderdelen hebben hun bijzondere taak voor één en hetzelfde doel: de lichtjes ontsteken waarin de Eeuwige Zijn alomte - genwoordigheid manifesteert. Dagelijks werden in alle zeven lampjes dezelfde hoeveelheid olie en de - zelfde maat lonten ingevoerd. Zes daarvan brandden de hele nacht door, tot de ochtend, maar één enkel lichtje bleef doorbranden tot de volgende avond. Dit wonder geschiedde iedere dag in de tempel in de woestijn en later ook in de stenen tempel in Jeruzalem. De talmoed stelt de vraag: ‘Waartoe diende die kandelaar? Heeft Hij be - hoefte dat we voor Hem licht maken? Hij heeft voor ons licht gemaakt, veertig jaar in de woestijn. De vuurzuil om te belichten in de nacht. Moet en we voor Hem l icht m a ken i n Zijn hu is i n de t empel’? Het a nt woord van de talmoed is: ‘Het licht was er voor ons, helemaal niet voor Hem, opdat we Zijn alomtegenwoordigheid zullen merken in ons midden’! Zo belangrijk was de menora en bij dit doel waren alle onderdelen van de kandelaar betrokken. Ieder met zijn eigen taak. De levensgevaarlij - ke gedachte die leeft bij veel mensen, en ook bij vele volkeren, is dat er maar één enkele waarheid bestaat en dat iedereen dezelfde taak heeft. De werkelijkheid spreekt dit tegen, want ieder mens is anders en exclusief. Er zijn geen t wee mensen die het zelfde zijn. De talmoed vertelt dat, net zoals het gezicht van ieder mens anders is, ook elk mens een eigen karak - les 1 status van de wet
64 ter heeft en een eigen verstand en ziel. Iedereen heeft zijn eigen identiteit en zijn eigen ‘ik’. De veelvuldigheid en de verscheidenheid zijn feiten. Het is de objectieve werkelijkheid zelf. Daarmee moet rekening worden gehouden. Dat is dan ook de basis en de verklaring van deze t wee bijzon - dere richtlijnen uit de Tora: enerzijds voor de Noachieden en anderzijds voor de Abramieten of Israëlieten. g’d op aarde De talmoed vertelt in de midrasj dat Hij, de Schepper van hemel en aarde, oorspronkelijk hier op aarde woonde. De meeste mensen weten dat niet; als ze denken aan G’d, dan denken ze automatisch aan de hemel. De Tora vertelt dat Zijn woonstede was bedoeld hier op aarde en niet in de he - mel. Door de eerste zonde van de mens vertrekt de G’ddelijke eer uit deze wereld op naar de eerste hemel. Bij de t weede overtreding, als Kaïn zijn broer vermoordt, naar de t weede hemel. Bij de derde overtreding, de af - goderij van Henoch, naar de derde hemel. Het geslacht van de zondvloed vergrijpt zich aan diefstal. Hij vertrekt naar de vierde hemel. Na de zondvloed komt de toren van Babel en Hij gaat naar de vijfde he - mel. Sodom en Gomorra vergrijpen zich aan het invoeren van onrecht - vaardigheid. Als gevolg daarvan trekt Hij Zich terug naar de zesde hemel. Tenslotte blijkt uit het verhaal van Sara in Egypte dat de mensen zich in dat land zonder meer overgaven aan overspel. Toen vertrok Hij naar de zevende hemel, op de verste afstand van deze aarde. Vervolgens k wamen er zeven recht vaardigen. Die hebben de G’ddelijke eer hier op aarde teruggebracht. Deze recht vaardigen waren: Abraham, Isaak, Jakob, Levi, Kehat, Amram en Mozes. Inderdaad vinden we bij de beschrijving van de Openbaring in de tekst in Exodus 19 dat G’d is neer - gedaald op de berg Sinaï. De volgende zin vertelt dat Mozes is opgeste - gen naar G’d. Dus de verbinding G’d en mens en die van G’d en aarde zijn op dat moment hersteld. Volgens de Maharal (1515-1609), één van de grootste Joodse wetgeleerden uit de 16 de eeuw, zijn die zeven vergrijpen waardoor G’d naar de zevende hemel vertrok alle vergrijpen tegen de zeven Noachidische wetten. elke nesjomme is een parel
65 begeerten beheersen De zevende wet betreft wreedheid. In de teksten wordt dit vergrijp ver- meld met het voorbeeld dat iemand vlees gebruikt of bloed tapt van een levend dier. Jehoeda ben Betsalel Löw, een rabbijn en talmoedgeleerde uit Praag, be - t er bekend a ls de Ma ha ra l, onderzoek t wel ke dr ijf veer een mens ka n heb - ben om zo iets te doen. Hij licht dat toe met een voorbeeld. Een man komt van het veld en heeft enorme honger. De man heeft een schaap dat hij moet slachten, stropen en schoonmaken. Voordat hij zijn vlees op tafel heeft zal hij lang bezig zijn. Zolang kan hij, wil hij, niet wachten, hij heeft immers honger. Hij beslist meteen van het levende diertje een stuk vlees af te snijden en te braden. De Maharal schrijft deze overtreding toe aan onbeheerst gedrag: de mens die zijn driften niet kan en wil beheersen. De eis die G’d stelt, en die centraal staat voor alle zeven Noachidische Wetten, is het beheersen van driften en begeertes. Dat principe wordt op de meest concrete manier benadrukt met dit zevende verbod. Voor Adam had het verbod om vlees of bloed te gebruiken van een levend dier geen inhoud. Hij mocht helemaal geen vlees eten, hij moest vege - tarisch eten. Maar het principe om zijn begeerte te beheersen gold ook voor hem. De tekst vertelt inderdaad dat hij de vrucht van de boom van kennis van goed en k waad begeerde. De Maharal legt een verband tussen het verbod om vlees van een levend dier te snijden en het voorbeeld van Adam. Hij brengt ze allebei onder onder één en dezelfde noemer: onbe - heerstheid. Hij kan, of beter gezegd, wil zijn begeerten niet beheersen. willen of kunnen Een jaar of tien geleden, toen ik op de Amsterdamse Academie voor Jodendom doceerde, reisde een van mijn oudere cursisten met mij mee uit Ant werpen. Tijdens de cursus behandelden we teksten uit de Tora, waarbij we regelmatig terugk wamen op de principiële eis om je begeer - ten te beheersen. Iedere week beweerde deze leerling dat mensen helemaal niet de kracht en bek waamheid hebben om hun instincten en driften te beheersen. Een van de andere cursisten vroeg hem wat voor belang hij hechtte aan deze les 1 status van de wet
66 cursus en waarom hij toch steeds k wam. Zijn ant woord was: “Ik vind wat we leren mooi en bewonderenswaardig. Voor mij blijft het echter een theoretische zaak die praktisch niet uit voerbaar is”. Ik moet zeggen dat ik mij machteloos voelde tegen deze beweringen. Hoe kun je mensen bewijzen dat het wel kan; dat ieder mens in principe zijn begeertes en zelfs zijn instincten kan beheersen? Dat idee vinden veel mensen wel prettig. Dan zijn ze vrij want het kan immers gewoon niet en dus kun je dan je gang maar gaan. Uiteindelijk besloot ik het hem uit te leggen naar aanleiding van zijn per- soonlijke ervaringen in Auschwitz. Ik zei tegen hem: “Ik kan u bewijzen dat u het wel kan”. Hij keek hij me aan en vroeg: “Hoe dan”? Daarop ant - woordde ik: “Destijds hebt u in de Ant werpse Centrale een aantal artike - len gepubliceerd over uw ervaringen in Auschwitz. Achteraf hebt u ze mij mondeling verteld met nog veel meer details”. Hij had verteld dat hij in Auschwitz verant woordelijk werd gesteld voor een groep van t waalf mensen. De kampleiding stelde hem persoonlijk aansprakelijk voor die groep. Als iemand van die groep uit het kamp zou vluchten, zou hij dat moeten bekopen met zijn leven. Ze zouden hem dan direct ophangen. Weigeren was onmogelijk. Op een zekere dag vluchtte een man uit zijn groep. Toen dat ontdekt werd moest de hele groep een winternacht lang in de verschrikkelijke kou op appèl staan. De volgende ochtend k wam de kampleiding met de beslissing dat de hele groep zou worden opgehangen. Toen stapte de man uit de groep naar voren met opgeheven wijsvinger. Dat was bijzonder moedig. Iemand die één voet uit de rij durfde zetten werd in de regel met een stok, of met de kolf van een geweer, doodgeslagen. Toch nam hij dat risico. De SS-off icier trok meteen zijn wapen en vroeg mijn cursist wat hij deed. Toen zei deze: “Ik heb wat te vertellen. U weet dat jullie mij hier verant woordelijk heb - ben gesteld voor het geval iemand zou vluchten? Nu het is gebeurd, han - gen jullie mij op. Ik zie niet wat deze mensen daarmee te maken hebben”. De SS-ers waren heel erg onder de indruk van de opofferingsgeest en de moed die hier aan de dag werd gelegd. De reactie daarop was een be - vel aan de groep om terug te gaan naar hun barak en een nieuwe be - elke nesjomme is een parel
67 slissing af te wachten. De Duitsers moesten er nog eens over nadenken. De volgende ochtend werd besloten niemand op te hangen. Wel kreeg de groep een harde disciplinaire strafgymnastiek opgelegd, die een van de groepsleden fataal werd. Ik vertelde mijn eigenwijze cursist: “U weet dat er geen sterker instinct bestaat dan het instinct tot zelf behoud. U hebt bewezen dat u in staat en bij machte bent om het allersterkste instinct in de mens te beheersen. Ik zou dan graag willen weten welk instinct u dan niet zou kunnen be - heersen. Het punt is dat dit allemaal af hangt van de wil. Wat iemand echt wil, dat beheerst hij, want de sterkste kracht in de mens is de wil”. De man zweeg. Later liet hij mij weten dat hij het eindelijk begreep. plichtsbesef Op de regel dat de mens zijn begeerten kan beheersen, berusten de eisen van de Schepper die Hij stelt aan de mens. Ook Maimonides behandelt de zeven Noachidische Wetten in een van de eerste publicaties van de Joodse codex. Hij zegt hierover: ‘Niet-Joden, of Noachieden genoemd, die zich houden aan de zeven regels, verdie - nen de titel de Vromen der volkeren. Ze hebben daardoor ook een aandeel in de toekomende wereld en verwerven het eeuwige leven. Daar is wel een voorwaarde aan verbonden, namelijk dat zij de zeven regels zullen uitvoeren omdat Hij, de Schepper van hemel en aarde, deze aan hen heeft opgelegd. Maar als ze dat alleen doen omdat ze deze wetten logisch en redelijk vinden, dan verdienen ze niet de titel van Vromen der volkeren en krijgen ze ook geen aandeel in de toekomende wereld. Ze worden zelfs niet beschouwd als de Wijzen der volkeren’. Toen ik deze regels voor het eerst onder ogen kreeg had ik het er heel erg moeilijk mee. Ik was toen nog erg jong en ik had er veel vragen over zo - als: “Wat maakt dat nu uit, tenslotte doen ze het toch? Ze vertonen toch een moraal, een ethiek en een heel erg fatsoenlijke gedragslijn”? Er zijn veel jaren overheen gegaan voordat ik begreep waar het in essentie om ging en hoe belangrijk het was om welke reden een Noachied zich hield aan de zeven wetten. les 1 status van de wet
68 Om dit punt toe te lichten, wil ik een midrasj uit de mondelinge leer uit de talmoed aanhalen. Deze vertelt: ‘Voordat G’d de Tora heeft opgedra- gen aan het Joodse Volk op de Sinaï, heeft Hij deze aan alle andere vol - keren aangeboden. Eerst gaat Hij naar Esau die heeft geïnformeerd wat voor plichten hem opgelegd werden. Toen zei G’d: “Je mag niet doden”. Dat vond Esau onaanvaardbaar. Hij bracht daar nog tegenin dat de Tora zelf schrijft in verband met de zegen die hij van zijn vader kreeg: ‘Je zult leven van je zwaard’. Vervolgens gaat G’d naar Jismaël en ook die vraagt naar de verplichtin - gen. Als hij te horen krijgt dat de Tora verbiedt te stelen, weigert Jismaël ook. Hij vindt dat hij aan deze eis nooit kan voldoen. Bovendien beweert hij uit de Tora te k unnen ha len dat hij wel mag stelen. Daar st aat uitdr uk - kelijk geschreven over Jismaël: “Zijn hand zal gericht zijn tegen ieder - een”. Volgens hem was dit bedoeld als toestemming om te stelen. Daarna trekt de Eeuwige verder naar de Ammonieten en de Moabieten en beant woordt hun vragen over het verbod op incest. Ook zij beweren dat dit verbod niet voor hen geldt. Ze verwijzen naar het verhaal in de Tora waaruit blijkt dat deze t wee volkeren hun ontstaan te danken hebben aan het vergrijp incest. De t wee dochters van Lot kregen immers ieder een zoon van hun vader. De ene noemde haar zoon Ammon en de andere noemde haar zoon Moab. De midrasj vertelt dat de Tora zo aan alle vol - keren is aangeboden en ze allemaal geweigerd hebben deze in ont vangst te nemen. anarchie Na kennisname van de inhoud van deze midrasj werd mijn probleem nog groter. Het lijdt immers geen t wijfel dat er nooit in de geschiedenis spra - ke is geweest van een volk waar diefstal, moord of incest is toegestaan. Het is helemaal niet in te denken dat een gestructureerd volk deze za - ken kan toestaan. Een volk dat deze zaken toestaat is onregeerbaar,daar heerst dus anarchie. Daar is geen normaal volksleven mogelijk, want daar gelden de wet en het recht van de sterkste, net zoals in de wildernis. elke nesjomme is een parel
69 Ik zat nu met t wee problemen, die toen volgens mij praktisch onoplos- baar waren: 1. De passage in het werk van Maimonides over de zeven wetten met be - trekking tot de voorwaarde voor het verwerven van de titel Vromen der volkeren en het aandeel in het eeuwige leven in de toekomende wereld. 2. De verklaring van deze midrasj met de weigering van alle volkeren om de zeven wetten te accepteren. Er is een andere midrasj die vertelt dat welke maatschappij dan ook deze regels moet respecteren. Dat geldt zelfs voor een gangsterbende. Nood - gedwongen moet die in hun eigen groep het liegen en stelen verbieden. Hoe paradoxaal het ook klinkt, maar in hun eigen kring zijn ze vaak nog k wetsbaarder. In die kringen komt het vaak voor dat een leugen met de dood wordt bekocht. Deze regels zijn heel duidelijk de meest elementaire voorwaarden voor het handhaven van een gemeenschap, om het even welk. Pas veel later vond ik de oplossing voor deze t wee vraagstukken in een commentaar op de Pentateuch van rabbijn Samson Raphaël Hirsch (Frankfurt, 1808-1888). Hirsch was in Duitsland één van de grootste Joodse geestelijk leiders van zijn tijd. Deze rabbijn startte in Frankfurt een Joods-orthodoxe gemeente in een tijd waarin in Duitsland de reform hoogtij vierde. Daarnaast richtte hij de Jüdische Realschule op. In zijn commentaar op het t weede boek Mozes vond ik bij de uitleg van het verhaal over de slavernij van de Joden in Egypte de oplossing voor de vraagstukken waarmee ik worstelde. Rabbijn Hirsch stelt een erg be - langrijke en ook merk waardige vraag. Eerst en vooral geeft hij aan dat het bekend is dat Egypte een sterk gestructureerd land was met een zeke - re cultuur. Deze cultuur kunnen we nog steeds bewonderen in verschil - lende gebieden. De Eg yptenaren hadden een codex. Het ethisch principe van recht en recht vaardigheid werd daar toegepast. Er werd geregeerd en het volksleven was goed georganiseerd. Hirsch vraagt zich echter af: “Hoe is het te verklaren dat een volk, een regering, die het ethische en het morele principe van recht en recht vaardigheid accepteert en toepast les 1 status van de wet
70 – alleszins in eigen kring – diezelfde ethiek en moraal met de voeten treedt en teniet doet in het geval van een minderheid? Hoe kun je het principe van recht en recht vaardigheid met t wee maten meten? Hoe kun je tegelijkertijd recht vaardig optreden tegen de een, en op de meest af- schuwelijke, wrede, onrecht vaardige manier handelen tegenover de an - der? Je mag hun kinderen verdrinken, je mag ze doodmaken, tot slaaf maken en hun hebben en houden in beslag nemen”. Deze vraag eist een duidelijk en logisch ant woord en Hirsch geeft een vlijmscherpe analyse: ‘Het burgerlijk wetboek, zoals men dat noemt, is het product van de mens. Mensen hebben het gemaakt en samengesteld. Dat maakt dat het opperste gezag in de samenleving is gegeven aan de mens. Juist omdat de codex en ook de ethiek en de moraal het product zijn van de mens, daarom kan deze te allen tijde zelf beslis - sen wanneer ze wel of niet worden toepast. De mens die het hoogste gezag voert beslist ook wie wel, en wie niet zal mogen genieten van deze rechten. De mens is heer en meester over het wetboek, net zoals hij heer en meester is over alle andere producten die hij vervaardigt met zijn grondstoffen in zijn fabrieken. Precies zoals hij beschikt en beslist over zijn materiële producten, zo bedeelt de mens zichzelf het recht toe om te beschikken en te beslissen over zijn geestelijke en culturele producten’. De analyse van rabbijn Hirsch is dat het gevaar ligt in de burgerlijke sta - tus van de wet. Deze verklaring gaf mij de sleutel tot de oplossing van mijn moeilijkheden met Maimonides en het probleem in de midrasj. Een Noachied die de zeven regels toepast, maar dat doet omdat hij het logisch vindt, is op het niveau van burgerlijke wetten. Die burgerlijke wetten zijn het product van de menselijke logica en de mens is heer en meester over deze regels. Hij heeft dan ook het recht om er zelf over te beslissen wanneer, en in welke omstandigheden hij ze wel of niet zal toepassen. Juist daarom verklaart de Rambam – een af korting van Rabenoe Mosje ben Maimon – ook wel Maimonides genoemd, dat hij dan zeker niet de titel verwerft van de Vrome der volkeren. Hij is helemaal niet vroom, want hij ontkent de G’ddelijke status van de regels die G’d de mensen heeft voorgeschreven. elke nesjomme is een parel
71 Dit is ook de diepere betekenis van het verhaal in de midrasj. Wat alle volkeren toen geweigerd hebben is niet het verbod over de menselijke ver- houdingen zelf. Wat ze weigeren te aanvaarden is de G’ddelijke status van wat zij de burgerlijke wetten noemen. De Tora verbiedt te stelen, het burgerlijk wetboek verbiedt dat ook. Alleen is er een grotere afstand tus - sen het verbod ‘je mag niet stelen’ in de Tora en datzelfde verbod in het burgerlijk wetboek, dan tussen hemel en aarde. via de medemens Deze leerstellingen van de midrasj die zijn gecodif iceerd door de Rambam en later door alle andere codif icatoren, geven een heel serieuze en diep bewonderenswaardige benadering van de relatie van de mens met G’d. De normale dagelijkse verhouding met de medemens is een puur G’ddelijke zaak. Je relatie tot G’d loopt via de medemens. Dit is een revolutionaire visie op het begrip van G’dsdienst en ook tege - lijkertijd op de essentiële waarde van de wet. Wetten moeten er hoe dan ook zijn, tegen wil en dank. Dat is geen punt en daar zal iedereen ook mee akkoord gaan. Maar het meest belangrijke is niet zozeer de wet zelf, maar de status die aan de wet is toegekend. Persoonlijk heb ik daar echt diep over nagedacht en ik ben tot de con - clusie gekomen dat mensen helemaal niet bij machte zijn om daadwer - kelijk eerlijk te zijn als ze de G’ddelijke status van de wet niet erkennen. Het hindert hen en staat ware eerlijkheid in de weg. Tenslotte is dan de mens zelf heer en meester over de wet en dat sluit iedere vorm van abso - lute eerlijkheid def initief uit. De mens is uitsluitend en alleen in staat om echt eerlijk te zijn, tegen zichzelf, tegen zijn medemens en tegen G’d, op voorwaarde dat hij de G’ddelijke status erkent van hetgeen we algemeen en ten onrechte de burgerlijke wetten noemen. g’ddelijke status Regelmatig ervaren we in de actualiteit de weerslag van het niet toeken - nen van de absolute G’ddelijke status aan het wetboek in het bijzon - der, en aan het begrip en het principe van de wet in het algemeen. Een les 1 status van de wet
72 voorbeeld hiervan is het optreden van Charles de Gaulle in juni 1967. Tijdens de Zesdaagse Oorlog ging hij heel erg tekeer tegen Israël. Hij be - schuldigde het Israëlische leger van agressie: “Jullie zijn de agressors”! Hij baseerde deze beschuldiging op het feit dat het Israëlische leger in - derdaad als eerste het vuur had geopend. Toen werd De Gaulle een boekje onder zijn neus geduwd dat hij zelf had geschreven over oorlogswetten en oorlogsregels. Hij had daarin geschreven: ‘Als een vijandig leger geconcentreerd en dreigend voor de grens staat, dan is dat een f lagrante oorlogsverklaring. Daar mag je zon - der meer het vuur op openen’. En iedereen wist in die tijd dat het leger van Nasser al zes maanden ‘geconcentreerd’ voor de grens stond, dat was geen geheim. In die tijd hield Nasser bovendien verschrikkelijke toespra - ken over wat hij van plan was met de bevolking van Israël. Nasser wilde de hele bevolking de zee ingooien. Hij st ak dat niet onder stoelen of ban - ken. Zijn bedoeling was het leger op te stoken en strijdvaardig te maken. Charles de Gaulle had geen weerwoord. Hij was moedig en eerlijk ge - noeg om zijn ongelijk tegenover Israël toe te geven. Zijn reactie was: “Als de belangen van de natie op het spel staan, dan bestaan er geen mo - raal en ethiek”. Dit verhaal bevestigt het principe van deze les. Het is des temeer doorslaggevend omdat een president van een democratisch be - wind het gedurfd heeft om zich op deze manier uit te laten. Het bewijst dat het ware geloof in G’d, indien je het echt en eerlijk bedoelt, te zoeken en te vinden is in de G’ddelijke status die je aan het wetboek toekent. elke nesjomme is een parel
“We kijken geen televisie en ik lees al vijftig jaar geen krant meer. Ik ben wel op de hoogte van de realiteit, maar doe dat op mijn manier. Wat de kranten schrijven en wat de televisie laat zien is niet zo belangrijk als hetgeen de kranten verzwijgen en de televisie niet laat zien”.
ELKE NESJOMME IS EEN PAREL Joanne Nihom De lessen van rabbijn Jakob Friedrich Rabbijn Jakob Friedrich is geboren in Duitsland in 1922. De Tweede Wereldoorlog loopt als een rode draad door zijn levensverhaal. Anders dan veel Joden had Friedrich al vroeg door hoe gevaarlijk het naziregime was. Aan het begin van de oorlog vluchtte hij uit zijn toen- malige woonplaats Antwerpen, waarna hij via allerlei omzwervingen in Brussel belandde. Daar woonde en werkte hij tot het einde van de oorlog. Hij trouwde er en werd vader van een zoon. Andere Joden werden ver - raden, maar Friedrich was voorzichtig en keer op keer gebeurde er iets waardoor de nazi’s hem met rust lieten. Deze bijzondere gebeurtenisse n zijn volgens hem geen toeval, maar momenten waarop de hand van de Almachtige de richting wijst. Volgens Friedrich bestaat de Holocaust ook nu nog. In het tweede deel van dit boek vertelt hij daarom over het Noachidsche verbond, het ver - bond dat G’d sloot met alle volkeren, niet alleen met het Joodse. Friedrich waarschuwt daarbij voor de gevaren van de huidige samenleving waarin mensen deze regels en het gezag van de Eeuwige niet langer erkennen. Rabbijn Raphaël Evers, de rabbijn van het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap en rector van het Nederlands Israëlitisch Seminarium, zegt over Friedrich: Wie rabbijn Friedrich heeft ontmoet zal hem nooit meer vergeten. Met zijn vrede- lievendheid en inspirerende bedachtzaamheid is hij de Gandhi van het Jodendom. De liefde en integriteit die rabbijn Friedrich uitstraalt zijn slechts uiterlijke ken- merken van een diepe innerlijke beschaving, een ongekend respect voor zijn mede- mensen, een enorme levenswijsheid, een brede blik, een uitgebreide kennis en een inzichtelijke ervaring door alles wat hij in zijn leven heeft meegemaakt. t s www.toetssteen-boeken.nl ISBN 978-90-818914-8-6 9 789081 891486 ISBN 978-90-818914-8-6 Uitgeverij Toetssteen Het levensverhaal van rabbijn Jakob Friedrich ELKE NESJOMME IS EEN PAREL Joanne Nihom